SINTI Mından alda Oğarı Teberdini üsünden ayta kelib, anı atı bir
zamanda Ojay kabak bolğandı (Bayçoralanı Ojaynı atı bla), deb cazğan edik.
Töben Teberdini atı da - Karakul kabak (Hatulanı Karakulnu atı bla bolğandı).
Karakulnu tukumun unuthanım amaltın anı üsünden cuk cazmağan edim. Cawbalanı
Huseyni "Leninni bayrağı" gazetde (1965 cıl, yanvar aynı 14-sü) Töben
Te¬berdini üsünden caz¬ğan mağanalı statyasın cañırtıb okudum. Ol sağatda caş
jurnalist, sokmak ayıra başlağan Husey büğünñe emda barabarğan zamanlağa
carawlu Töben Teberdi kabaknı birinçi kazık urğanlarını üsünden cazıb alğan
tawruhlu haparın basmalağanı, ayhay da, büsürew eterçadı. Andan beri talay
ilmutarih işle basmalansala da, elni atı belgili adam at bolğanın unutub, el
1868 cıl - "azatlık cıldan sora" - azatlanñan belek adamnı sotsial
hallarından atalğandı deb, kertilikge kelişmegen, uşağıwsuz tamğa betden
aytılınıb kelgendi. Husey ışanñılı qartladan alğan haparında bılay cazadı:
"Teberdi özende burunladan beri üç el bolğandı: Kabak caşağanda,
Kırılğanda emda Camağatda. Anda caşağanlanı aslamısı eminadan kırılğandıla,
kalğanları da, baş alıb, birer carı ketgendile. İgi kesek cıl ötgenden sora
özende dağıda üç cañı el ornalğandı - Oğarı Teberdi, Töben Teberdi, Teberdi
kurort. Kesleri da, alğınñı elleni ornuna tüşmey (eminadan korkğan bolurla),
alağa cuwuk cerlede ornalğandıla". Dağıda bir cazadı: "... Karakul
kabak 1864 cıl kuralğandı".
Oçaklanı Cutraynı haparına köre, ol cıl kubkuru 3-4 üy
bolğandı, talay cıldan sora wa el, starşina saylab, kartağa tüşgendi.
Azatlık alğan tawlula
Töben Teberdige, emen talağa, Duwut bla enñendile. Alğı burun birinçi kazık
urğanla Uçkulan blaKartcurtdan, ızı bla Hurzukdan, Cazlıkdan, Duwutdan
bolğandıla. Birinçi statistika materiallada, yesawl YE.D. Felitsinni bildirgenine
köre, Töben Teberdi Sıntı at bla tübeydi (1883 cıl), anı 72 üydegisinde 506
adamı bolğandı (264 erkişi bla 242 tişirıw). Karaçaynı kalğan ellerindeça
bolmay, sıntıçıla barısı da karaçaylıladıla /Söz üçün, ol cıl Oğarı Teberdide
175 üydegini içinde 162-si karaçaylı, 7-si medoz üy (42 adam), 3sü kumuk (25
adam), kabartıladan 2 üyür (14 adam), tapanta abazalıladan da bir üydegi (6
adam) caşağandıla. On cıl aradan ötüb, 1893 cıl general Malamanı reviziyalı
otçötunda sıntıçıla 110 üydegi (676 adam) boladıla. Bir işeksiz, üydegi sanı
ullu bla gitçe halda cürügendi ol cıllada: 1880 cıl orta tergew bla har üydegi
de 7-şer adam caşağan ese 1893 cıl 6-ğa tüşgendi Ullu patriarhal üyürlege
çaçılışıb tebregen közüwde, ol adetdeça, cerli mallı iyeleni turmuşlarında
eslenedi, amma, sıntıçılanı arasında bir allay üyürge tübemeybiz Koban oblastnı
atama nını kulluğun bacarğan general Malama kecini reviziyasını otçötunda
aythanına köre, Sıntını pravleniyesini mekyamı "kolaysız haldadı: anı
kantselyariyası türmege uşaşdı, kağıtçı 14 cılnı taymazdan bılayını
karaçaylıları bla şleydi, işi awurdu, kuda papkalanı sanı 30-ğa cetedi, alay a
ala tolu işni açıklamaydıla, starşinanı buyruk kitabı cürütülmeydi... Etilirge
kerekli işleni onowu tınñanı bla tınmağanı belgilenmeydi, kağıtçı (molla)
onownu arab tilde cazğanı sebebli anı işin tinterge tablık bolmaydı. Anı kibik
metrika kitab tozurağan tetradladan kuralıb, cazıwları da arabça boladıla. Bu
kitab orus tilde cazılsa tıyınşlıdı..."
Kantselyariyanı kağıtçısını cıl hakı 140 som ese, apendi wa har üy
başından birişer som aladı - 110 som. Kaznağa naloğ tölew da üy başındandı: 4,5
som, asker naloğ 1 som bla 30 kapek,
Uçkulandağı şkolğa - 1,5 som, camağat işlege - 3 som bla 70 kapek, sawlay da -
11 som. Elni adam sanı 331 erkişi bla 345 tişirıwdan kuraladı.
Elni mürzewaşlık
tükeni bolmay, elçile caşab turadıla. Cerçilikge tablık sebeb bolğan 52
desyatina ceri azlık etedi, ol sebebden malçılık ekonomikanı tamalı bolub
keledi. Ol da kalğan ellege köre karıwsuz tüldü: 39969 uvak ayaklısı, 536
iynegi, 589 kısır tuwarı, 161 atı bla 194 ögüzü. Guduçuluk üçün 1891 cıl
birewlen, 1892 cıl altawlan ayıblarına colukdurulğandıla. Çeget bla hayırlanñanları üçün elçile bütew
karaçay kaznağa koşuladıla, El tögeregi taşdan tolu bolsa da, elçile mekyam
işlewde anı bla hayırlanmaydıla. Elni katında wa burun klisanı mekyamlarında
tişçirıw monahla caraşa başlağandıla: 1893 cıl alada caş emda ullayğan
tişirıwlanı sanı 39 boladı (em gitçesine 13 cıl, qartına da 61 cıl).
1905 - 1907 cıllanı
hıysabı bla aytsak (Abramovnu komissiyasını otçötuna köre), sıntıçılanı cılına
orta tergew bla alğan hayırları malçılıkda 9657 som bolğan ese, tölewleri wa:
otlaw cer satıb alıwğa 5956 som bla mürzewge da 6295 som tölegendile. Ma anı
üçün aythandıla malçı karaçaylıla, "malnı hayırı-hatası", deb.
Endi 20 cıldan sora
hıysabha es böleyik: mülk cürütgenleni sanı 1273, inogorodniyleni, cersizleni
sanı da 248, bütewley 1521 adam boladıla. Cer baylıkları da aman körünmeydi:
saban ızları 95 des., talokları 659,
biçenlikleri - 1809. Artık da bek mal oñuna baradı: uvak ayaklısı - 11084,
tuwar malı - 3562, atı - 189, ögüzü - 420. Cerçilikde 35 desyatina nartüh bla 8
desyatina gardoş... Ötürük sanla tül esele, sıntıçılanı haysabları büğün künde
mal ösdürüwde bla, eşta, "türmeli patçahha" kelişe bolmaz, adam sanı
kelişse da. 1917 cıl Sıntıda 246 mülk iye bolğandı, anı cürütgenleni sanı da
1410. Kertidi, tışından kelib caşağanla da az bolmağandıla üç etib biri!
Biz bılayda bilebile statistikağa aslam es böldük,
okuwçulanı köbüsü anı uşatmazğa bolurla, alay a alanı bir cerge birinçi kere
cıyışdırabız, aña ençi köz bla karağanla da bolurla...
Duniyanı carığına
teberdiçile ertderak köz açhanları sebebli, alanı içlerinden keb alçı adam
çıkğandı. Söz üçün, halk folklordan belgili cigit Kanamat, Ebzelanı Aliyni
ulanı, Sıntıdandı. Kanamatnı öltürsele da, anı teñlerin - Ebzelanı Kasbot bla
Özden ulunu - 10 - cıllık katorğağa buyurub, Sibirge aşırğandıla.
Sovet vlastnı
cıllarında ullu hayırlı işleni bacarıb kelgendile: Kuwatlanı Ramazan bla
Cawbalanı AliSoltan, Semenlanı Halil bla Cantotaylanı Üsuf, başhala. Elçileni
eslerinde saklanadıla: el şkolnu birinçi ustazları bilimğotlanı Muhammat bla
Tawşunalanı Mariyamnı atları. Bu el şkolnu direktoru bolub kelgendi noğaylı
Canibeklanı AbdulHamid, anda tuwğandı anı kızı Roza (ilmuizlem institutnu
direktoru kulluknu talay cılnı tolturğandı) Sıntını kabırlarında asıralğandıla:
Stavropolnu ullu alimi, meditsina ilmulanı doktoru Cawbalanı Murat bla Moskvaçı
tarihçi Laypanlanı Hamid. Ol kabırladadı caşlay arabızdan ketgen Bilimğotlanı
Munir, gazetibizni alğınñı redaktoru. Cathan cerleri mamır bolsun, cumuşak
bolsun. Alanı tuwralarından karaydı entda Sıntı kala. Andan ozsañ, başha
sınla miñcıllık sınla.
Şamanlanı İbrahim Tarihçi Alim
