SITE MENÜ
Kategoriler
Karaçay-Malkar [21] Kültür [6] Genel [2]
Istatistik

Toplam çevrimiçi : 1
Ziyaretci: 1
Kullanici: 0
Anasayfa » Makaleler » Karaçay-Malkar

КАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАР МЫДЫ ?
КАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАР МЫДЫ ?

Халкыбызга сагыш етген адамланы
барын да кайгылы етген бир сорувду бу. Халкла джаратыла, ёсе-айный, Ел-Крал
бола, дагыда бирер тюрлю чурум бла тюб бола келгендиле тарихде. Алай а, халк
динине бек есе, миллет аñгысы кючлю есе, джолун, тарихин унутмазча джазма тили,
китабы бар есе, сора, аллай халк кесин заманñга, ёлюмге хорлатмазга боллукду.
Кав-кув болуб дунийага чачылыб кетген чувут халк, еки миñг джылдан сора ёлген
тилин да тирилтиб, кралын кураганы анñга шагатды. Ёзге, халкны дини, джазма
тили, джурту да бола турганлыкга, енчи краллыгы джок есе, башына, джазувуна
еркин тюл есе, ол затла ючюн кюрешмей есе, сора, ол халк, ертде-кеч болса да,
тилсиз, джуртсуз да каллыкды, халклыгын тас етерикди. Халкла аны ючюн дыгалас
етедиле, уллу-гитче болса да, енчи кралларын курарга. Сакланырга андан башха
джол джокду.

Дунийаны кайсы кралында да юлюшлерин толусу бла алалган
чувутлула, енчи кралларын курагынчы тохтамагандыла. Не ючюн? Дунийадан тюб болуб
кетмез ючюн, ДЖуртларында Халк болуб, Ел-Крал болуб джашар ючюн. Амма, халк кеси
аллына «халклыгымы саклайым, джуртуму саклайым» деб, бир ойумга келиб
калалмайды.

Халкга краллык иннетни, ойумну сиñгдириб кюрешиб турган бир
иннетли кавум керек болады. Чувутлулада да аллай кавум бир кюнñге куралыб, башха
ойумлуланы хорлаб койалмаганды. Башха ойумла ва болгандыла: «Бизни, чувутлуланы,
еки миñг джылны мындан алга да бар еди кралыбыз-краллыгыбыз.
Кралыбыз-краллыгыбыз бизни палахдан саклайалмаганды. Енди биз джашаган
кралларыбызга тёллениб, джашаб турурга керекбиз. Кайда джашасак да не башхасы
барды, баш болайык, бай, рахат джашайык ансы». Халк-ДЖурт-Крал иннетли кавум ала
бла айавсуз кюрешгенди: «Сиз Мусса файгамбарыбызны осийатларына тюз турмайсыз.
Тойган джеригиз тувган джеригизден багалыды сизге. Динден, тилден, джуртдан да
дунийа малны ёрге тутаргамы излейсиз? Алай есе, сиз Муссаны умметинден тюлсюз».
Чувутлула екиге бёлюнюб, ма алай кюрешгендиле бир-бири бла. Ол кюрешде ким
хорлаганына, ким тюз болганына шагатды бюгюнñгю чувут крал Израил.


Узакга узалыб кюрешмей, хоншу халкладан юлгюле келтирсек да боллукду.
Сёз ючюн, Кабартыны алыб карайык. Алан кралыбыз чачылгандан сора, тёбенледен
келе-келиб, бизни тюзлерибизни кючлеген халкды ол. Артхараклада ва, Орус
империйага тайана, бизни джерлерибизни тохтавсуз кесине кошуб барганды.


Кабарты бийле кир муратларына джетер ючюн, бир сыйсызлыкдан артха
турмагандыла. Бир мисал. 1557 джыл Кабарты бий Темрюк Орус патчахха кул-караваш
болурга разылыгын да билдириб, гâвур динñге кёчгенди, кызын да Иван Грозныйге
ерге бергенди. Ол кюнледен бюгюнлеге дери Кабартыны башчыларыны адетлериди, неда
етиб, тюбден-башдан кириб, Орус кралны бизге, Тавлулага, юсдюрюб, кырдырыб,
джерибизни ва кеслерине кошув. Айхай да, Орус империйа Тавлуланы кесине
бойсундурур ючюн Кабартыны хайырландырганды, Кабарты да Тавлуланы джерлерин
кесине кошар ючюн, Орус кючге тайанñганды. Ол джюрюш тарихни совет кёзювюнде да
тохтамаганды.

1920 джыл нойабрны 17-де Тав Республика куралганды. Аны
тизиминде Чечен, Ингуш, Тегей, Кабарты, Малкар, Карачай миллет округла
болгандыла. Алай а, Кабартыны тамадалары, Сталинни болушлугу, бла Кабартыны Тав
Республикадан чыгаргандыла, алай башланñганды Тав Республиканы чачылыву. Кавказ
халкланы бирикген Республикалары Москвага керек тюл еди, Кабартыны колу бла
чачадыла аны. Ол сатлык иши ючюн, Кабартыга бираздан Малкар миллет округну
кошадыла, ахыры аны не бла бошалганы белгилиди: Малкарны онову Кабартыны колуна
кёчеди. 1944 джыл а, Кабартыны башчысы джазган кагытха тайана, Сталинчи-Берийачы
режим Малкар халкны Орта Азийага сюреди, халкны мюлк байлыгы, джерини да иги
кесеги Кабартыга бериледи.

Кабарты, Тав Республикадан чыкгандан сора,
Тав Республика бла чеги калмаган Карачай да андан чыгарга керек болады. Алийланы
Умарны кюреши бла, 1922 джыл йанварны 12-де Карачай-Черкес автоном област
куралады. Карачай областны курар орнуна, Карачай-Черкес областны курав, ол Алий
улуну бек уллу джаñгылычы еди, ол кыйынлыкдан бюгюн-бюгече да кутулалмай
барабыз.

Карачайга такмак болуб, бу «Черкес халк», «Черкеслиле» кайдан
чыкгандыла? Ол джыллада бютёв кагытлада алага Кабартылыла деб айтылынады, Тав
Республиканы тизиминде да куру Кабарты кёрюнеди. Кертиси ва былайды. Черкес деб,
халк джокду.

Карачайны джерине качхынчы Кабартылыланы Орус империйа
19-чу ёмюрде джерлешдиргенди. Алай а, бир Кабарты област болганы себебли,
Карачайда джашаган Кабартылылага дагыда бир област курарга крал койарык тюл еди.
Аны себебли, екинчи да бир областлары болур ючюн, Карачайны джеринде джашаган
Кабартылыла кеслерине «Черкес» деб джаздырыб тебрегендиле. Аз болганлары
себебли, кеслерине Бесленейлилени, Абазалыланы да иги кесегин кошхандыла. Аллай
хыйлалык бла, 1920-1930 джыллада джанñгы халк, джанñгы област куралганды. Ма
аллай ётюрюк бла джаратылган халк, Карачайга кошулуб, не игилик етерик еди?
Карачайны джеринде джашаган, Карачайны кючю бла куралган Черкес краллык,
Карачайга сав бол дер орнуна, саны бла Карачайлыладан талай катха аз болганына
да карамай, хар нени да еки теñг юлюш етерге излеб, дав ачыб, Москвага тарыгув
кагытла джазыб турган болмаса, джарашыб джашарга унамаганды. Аны себебли,
Карачай-Черкес област 1926 джыл екиге юлешинеди, Карачай областха емда Черкес
миллет округга. Алай бла, Малкарны джутуб кюрешген Кабартыдан сора да, Карачайны
джеринде «Черкес» аты бла екинчи Кабарты област куралады. Кабарты ва,
Карачай-Малкар бла ёмюрде да шох джашарга излемегенди, джанñгыз кесини кючю
джетмегени себебли, бизге ат-бет атаб, кралга ерши кёргюзтюб, бизден бошар
дыгалас етиб турган болмаса.

Карачайдан айырылган Черкес, кеси област
болганлыгына, саныны азлыгындан, орусха, казакга базман болалмай, кыйынлашханды.
1957 джыл Карачай сюргюнден алай ызына кайытыб келмесе, Черкес областны курутуб,
миллет район-бёлге етиб койарык болгандыла. «Кеслери тиллеринде, сёлешген кой,
саламлашырга да коркуб турган Черкеслиле, биз Азийадан кайытыб келиб, крал
учрежденийеледе да «салам алейкум» деб тебрегеникде, бизге бир куджур карай
едиле» деб, хапар айтувчан еди журналист Лайпанланы Сейит. Мен кесим Черкесскде
бир карт казаклыдан ешитгеними кошмай-коратмай айтайым: «сиз, бандитле, кайдан
да кайытыб келдигиз. Сиз болмаган заманда «ох» етиб тура едик. Биз, джаш тёлю,
инñгир алалада джол джанында табчанлага олтуруб, кызла бла лахор етивчен едик.
Бизге сескекли карай, ётюб барган Черкес джашланы кёрсек, тохтатыб, сыртларына
кызларыбызны олтуртуб, ары-бери джюрютюб, хыликке етивчен едик, таб аланы
сыртларында кызларыбызны юйлерине дери елтдиргенибиз да болувчан еди. Сиз
келгенли ва, бизни джашла орамга чыгарга да коркуб тебрегендиле. Шахар
майданлада харсыгыз, тебсевюгюз кече арасына дери тохтамайды».

Биз
Азийадан кайытхан сагатда Черкеслиле унугуб, башларын кёлтюралмай тура едиле.
Карачайны кайытханы алага насыб болду. Бир-бири бла келишалмай, 1926 джыл
бир-биринден айырылган еки халкны, 1957 джыл джанñгыдан бирге кошуб,
Карачай-Черкес област курадыла. Сюргюнден кайытхан Карачайлылага буйурулган
ачханы да кёбюсю Черкесск шахарга, бютёв областха чачылды. Бирге джашав –
Карачайны юлюшюн ашав – джанñгыдан башланды. Бюгюн-бюгече да тюрленмейди хал.
(Халкыбыз сюргюнден кайытхан джыллада, алгынñгы енчи Карачай областны ызына
куравну юсюнден кралны бегимин джашырыб койган да Черкес облисполкомну тамадасы
Карданов болганын унутмайык).

Карачай-Черкес Республиканы джери 14,3
миñг квадрат километрди. 1943 джыл Сталин курутхан Карачай областны джери 11,4
миñг квадрат километрди. ДЖерибиз кёб болган бла калмай, Минñги Тав да, мермер
таш, чегет, сув байлык да, тав джайлыкла да, джер тюбю хазнала да, айтырга,
бизде болмаган берекет джокду. Аны ючюндю хоншуланы бизден айырылырга унамай,
мант башча джабышыб турганлары.

1990-чы джыллада Карачай халкны
«ДЖамагат» организатсийасы 1943 джыл Сталин-Берийа-Суслов курутхан Карачай
областны ызына сюйевню юсюнден кюреше башлаган еди. 1991 джыл апрелни 26-да
«Кёчюрюлген-сюрюлген халклага реабилитатсийа Закон» чыкгандан сора ва, миллет иш
хорларча еди. Ересейни Баш Советинде Карачай областны куравну юсюнден кралны
президенти Йелтсинни законопройекти да бар еди. Алай а, иш тынмады. Иш 1957
джылдача болду. Областны тамада куллукчулары; Карачайы, Черкеси, Абазасы,
Ногайы, Орусу – бары да бирлешиб, Карачай областны куратмаз джанындан болдула.
Алага да, алага бойсунñганла кошулдула. Халкыбызны краллыксыз койганланы
башчылары ва; Карачай-Черкес областны тамадасы Хубийланы Владимир, Ересейни Баш
Советини депутаты, «ДЖамагатны» башчысы («Карачай областны курагынчы тохтарык
тюлме» деген антын бузган ) Орусланы Азрет, «Сюргюнден ётген халкланы
Конфедератсийасыны» башчысы Алийланы Исмайыл. Дагыда бир кавумну былайда
кёргюзтюрге излейме, ма аланы тукумлары, куллуклары емда Карачай-Черкесийаны
джамагатына чакырувлары – "Обрашченийе к жителйам Карачайево-Черкесии":


Кесигиз кёресиз, Карачай, Черкес областланы куравну юсюнден Российаны
президенти Йелтсинни законопройектине каршчы турганла, бири калмай бары,
оновчула, куллукчуладыла. ДЖанñгы областла куралсала, ала тайанчак
шиндиклеринден айырылырга боллук едиле. Аны себебли, халкларын краллыксыз
койдула. Карачайны оновун кесине коймай, башха халклага сорган кибик етиб, ала
да – Карачайны бойнунда джашай юренñгенле – бирге джашарга излейбиз деб, алай
бла бийагы халкыбыз тюзлюгюн табмаганлай калды. Калган халкланы башчылары,
оновчулары, куллукчулары кеслерини орунларын саклаган бла калмай, халкларыны
кайгысын да кёргендиле. ДЖанñгыз, Карачай куллукчуладыла тайанчак шиндиклерин
халкдан, джуртдан есе багалы кёргенле.

Кеслерини
итликлерин-хыйлалыкларын джашырыр ючюн а, айтадыла: «айырылабыз десек кан
тёгюлюрге боллук еди. ДЖер давла чыгарык едиле. Орус Казакла да, Черкес, Абаза,
Ногай кавумла да енчи республикала болабыз дей едиле...». Бир кавум да:
«Карачай-Черкес областны Республикага бурулурга бир койугуз. Андан Карачайны
Республика статусу бла биз чыгарыб берирбиз» деб, ант ете еди. Дагыда бир кавум:
«Бизге Карачай област болгандан есе, Карачай-Черкес Республика болганыбыз игиди»
деб, халкны мыйысын катышдыра еди. Бир кавумну ва, бир джукга келишмеген,
заранлы, коркувлу ойуму бар еди: «Бизге енчи област курарга керек тюлдю.
Карачай-Черкес республикада биз ем уллу миллет, Черкесине, башха бурху кавумлага
да бий болуб турурга керекбиз. Кабарты Малкарны калай джутуб кюреше есе, биз да
Черкесни алай джутуб кюреширге керекбиз...».

Была бары да кара халкны
алдарга, коркутурга деб, оновчу-куллукчу кавум кураган, джайган бек заранлы
ётюрюкледиле, хыйныладыла. «Хыйнычыны еки юлюшю башына» деген нарт сёзню да
ескерселе ва... Карачай-Черкесийаны бирлигин саклар ючюн тюл, кеслерини
куллукларын саклар ючюн парт-совет номенклатура кралны Реабилтатсийа законуна
каршчы барыб, халкланы бир-бирине етиб, кан тёкдюрюрге аз калганды. Кеслерини
хыйлалыкларын, етген аманлыкларын джашырыр ючюн а, Карачайны «ДЖамагат» атлы
демократ организатсийасын терслерге кюрешгендиле.

Реабилитатсийа
законñга кёре, Карачайны Сталин курутхан краллыгы ызына кайытырга керекди.
Кралны президенти Йелтсин да кралны парламентине Карачай областны куравну
юсюнден аны ючюн кагыт-законопройект джазган еди. (Андан сора, кралда калган
миллет областлача, халкны излеми бла, Карачай област да Карачай Республикага
буруллук еди). Бизни тамадала ва, законñга да, халкларына да каршчы барыб,
«Карачай-Черкесийаны бирлигин сакладык» деб, махтанырга кюрешедиле, таб,
Карачайны краллыксыз койган тамадалага-амантишлеге ескертмеле салдырыб
айланадыла. Кеслерини кызбайлыкларын, болумсузлукларын, сатлык ишлерин
сабырлыкча, ойумлулукча кёргюзтюрге излейдиле.

Кабарты 1920 джыллада Тав
Республиканы да ойуб, андан чыгыб, кеси енчи област болурга коркмаганды.
Бираздан а, хыйла бла, питна бла, зор бла «теñглик-паритет халда карнашлача
джашарыкбыз» деб, Малкарны да кесине кошуб, аны башсыз, хаксыз етиб, курутуб
кюрешгенли ненча джыл. Карнашлыкны, паритетни-теñгликни, Кабарты былай
аñгылайды: «Биз Малкардан тёрт катха кёббюз. Аны ючюн хар неде да юлюшюбюз тёрт
катха кёб болурга керекди». Кертисинде ва Малкарны юлюшюн да ашаб,
джерсиз-джуртсуз етиб кюрешедиле. Налчик тёгерегинде Малкар еллени джайлыкларын,
сабанларын сыйырыб, ол затха каршчы турган Тавлуланы да ёлтюрюб, тавларына да
ийе болурга кюреше, «теñгликни, карнашлыкны» бардырадыла.

Карачай-Черкес
республикада Карачайлыла да Черкеслиледен тёрт–беш катха кёбдюле. Ёзге былайда
хал башхады: хар неде да Черкесге юлюш Карачай бла теñг джетеди. Аны былай
аñгылатырга боллукду: бир Черкеслиге бир табак шорпа, тёрт Карачайлыга да бир
табак шорпа. Черкеслиле тойа-кутура, Карачайлыла да кётюрем бола барадыла.


Кабарты-Малкарда «хар не адам башындан болурга керекди» деб, Малкарны
алай бла курутадыла. Карачай-Черкесде «хар не адам башындан тюл, халк башындан
болурга керекди» деб, Карачайны алай бла курутадыла. Сюрюлген-кёчюрюлген
миллетлеге емда аллай зорлук кёрмегенлеге крал да бирча карамаганы себебли,
Карачайы, Малкары да бюгюн да тюзлюклерин табалмай, азаб чекгенлей турадыла. Бу
болумдан кутулур ючюн излейди Карачай да, Малкар да Кабартыдан айырылырга. Алай
а, Карачай-Малкар халкны тонай, юлюшюн ашай юренñгенле, айырылырга коймайдыла.
Качан да бизни халкны тюб етиб, джуртубузга ийе болурга излегенле, кара
иннетлерин бюгюн да коймайдыла, ол муратларына аз-аз джувуклаша да барадыла.


1926 джылда да, айырылув иш, тынч тюл еди. Алай а, халкын, джуртун
сюйген адам – Гюрджюланы Курман, Алий улу Умарны джанñгылычын да тюзете,
Карачайны Черкесден айырыб, енчи област етгенди. Ол тюз онов болганын джазганды
Алий улу да ол заманлада. Аланы екисин да – керти халк башчыланы, 1937 джыллада,
миллетчиленича, сталинчи джорук курутханды. Аладан сора, Халк ючюн, Хак ючюн
джанларын курман етерик тамада чыкмаганды Карачайда. Аланы ызындан келген
оновчула-куллукчула, халкларын-джуртларын тюл, кеслерин, куллукларын сакларга
кюрешгендиле. Кыйынлык андады.

Амантишле кеслерини итликлерин джашырыр
ючюн, не етмейдиле, не айтмайдыла: «Карачай енчи крал болурун ким сюймейди, алай
а кан тёгюлюрге боллук еди... Юлюшюбюзню бир кесек ашай еселе да, тёзгенибиз
игиди...». Огай, амантишле кеслерини юлюшлерин ашатырык тюлдюле, душманлага
кошулуб, тувган халкларын, джуртларын тонаб кюрешген болмаса.

«Кан
тёгюлюрге боллукду Кабартыга джасак тёлемесек» - десе Карча;
«Кан тёгюлюрге
боллукду кызылбек аскерден сюрюлген адамларыбызны кайтара тебресек» - десе
Татаркан;
«Кан тёгюлюрге боллукду катынымы Кырым ханñга бермесем» - десе
Ачемез;
«Кан тёгюлюрге боллукду келиними Кабарты бийге селеке етдирмесем» -
десе Кара-Мусса;
«Кан тёгюлюрге боллукду Кабартыга артыклык етдирмесек» -
десе ДЖаттай;
«Кан тёгюлюрге боллукду Карачай миллет округну курай тебресек»
- десе Алий улу Умар;
«Кан тёгюлюрге боллукду Карачайны Черкесден айырыб
енчи Карачай областны курай башласак» - десе Гюрджю улу Курман –

Калай
болур еди? Бизни чёб чаклы сыйыбыз, адамлыгыбыз, халклыгыбыз калырмы еди? Калмаз
еди.

Аллай адамларыбыз болганы себебли, ёмюрлени узагына халкыбыз,
джуртубуз сакланыб, краллыгыбыз болуб, башыбызны ёрге ёхтем тутуб джюрюгенбиз.
Енди ва?

1990 джыллада Карачай, Черкесден айырылыб, енчи област болалмай
калган есе, ол затда ем уллу гюнах Карачай-Черкес республиканы тамадасы Владимир
Хубий улудады.

Бир зат есиме тюшеди. 1980-чи джыллада, Карачай газетде
ишлеген кёзювюмде, Архызга джоловчу болама. Елчилени айтханлары былай еди:
«Архыз Карачайны ем ески джуртуду. Енди бизни былайдан курутуб кюрешедиле.
Сталинча, тутмак етиб сюрмегенликге, былайдан биз кесибиз кетерча етедиле.
ДЖанñгы юй ишлерге коймайдыла, ески юйлеге ремонт етдирмейдиле. Халк,
амалсыздан, джуртуна кёзю карай турганлай, былайдан кёчюб кетиб барады. Бу
зорлукга джокмуду бир амал?».

Газетге кайытыб, кёргенимден-ешитгенимден
статйа джазыб, архызчылага сёз бергенимча, газетде басмалатырга излейме. Газетни
редакторуну заместители Хубийланы Абу-Хасан бирден еки болмайды:

«Сенсиз
да билебиз ол проблеманы. Мен кесим Архызчыма. Алай а, Карачай елни курорт
зонадан коратув башында етилген оновду. Бизни етер карувубуз джокду. Аны юсюнден
материалланы газетге берирге да еркинлик джокду».

- Да, Абу-Хасан,
елиñг-джуртуñг ючюн сен кюрешмесеñг, мен кюрешмесем, ким кюреширикди?

-
Кой, Аллах ючюн, сен юретир керекли тюлбюз. Кюрешиб, кралны хорлайаллыгыбыз
джокду, кесибизни ишден кыстатхандан башха. Сен джашса да алкын, бола турган
ишлени иги аñгыламайса. Тохтарык тюл есеñг, бар да Хубий улу Владимир
Исламовичге тюбе. Карачайда ем уллу куллукда ишлеген олду. Кеси да Архызчыды.


Барама, тюбейме. Аны айтханы:

- Не барды ол тав етегине кысылыб?
Ёзенлеге, тюзлеге сарксынла да джашав етсинле.

- Владимир Исламович,
тувган елигизни тюб етерге нек излейсиз? Алайлары кеси да бизни бурунñгу
джуртубузду. Сора халкны алайдан кёчюрюрге излей есегиз, тёбенледе джер да
бериб, болушлук нек етмейсиз? Крал Тавлуланы ентда кёчюрюрге излей есе, ачык нек
айтмайды? Бир кёргюзтюгюз кралны аллай бегими бар есе».

Оновчу Хубий улу
тувган елин джакларга, башында етилген оновга каршчы турурга излемей еди – не
ючюн десеñг, ол заманда аны ишден чыгарырга боллук едиле. Аны себебли, куллугун
саклар ючюн, ол кара тыñгылавну басыб тура еди, тувган ели ва абызырай, тозурай,
чачыла бара еди. Тавлуланы сюргюнден кайытхандан сора, тавлага иймез дыгалас,
тохтамай, тав еллерине барганлага да джашар мадарла, таблыкла курамай, ала
кеслери алайладан кетерча етив – башындан келген онов еди. Ёзге онов кайдан
келсе да, елин, халкын джакларга кюрешмеген, халкны аты бла оновда турурга
еркинлиги джокду. Аллайланы кыйынлыкларындан джарсыйды халкыбыз.

Архыз
елден чыкган, МГУ-да ишлеген, економика илмуланы доктору, Профессор Хубийланы
Кайсын да Архызчыды. Ёзге ол да ели ючюн казават етиб билмейме. «Бизге Карачай
област керек тюлдю, бизге економика реабилитатсийа керекди джанñгыз» дегени ва
есимден кетмейди. Каллай економика реабилитатсийа излейсе, елиñги тюб ете турган
сагатда? Хубийладан бу юч адамны сагынñганым – ала тюб бола турган Архыздан
болганлары ючюндю. Екинчи джанындан а – бири крал куллукчу, екинчиси алим,
ючюнчюсю журналист – етебиз деселе, кёб зат еталлык едиле...

Айтханымча,
Тавлуланы тавларындан айырув, аланы тюзлеге кёчюрюб, оруслула, башхала бла да
бла катышдырыб, сюрюв етив, тюб етюв – Орус империйаны Шимал Кавказны кылыч бла
кесине кошхан заманладан келген бир политикасыды. Халкланы тувган джуртларындан
кёчюрюв-сюрюв да ол политиканы баш токмагыды. Халкла сюргюнден ызларына кайытхан
сагатда да, аланы тавларына, тав еллерине иймез дыгалас – ол да ол политиканы
барганыды.

«Токайев Сейит-Умар (алгынñгы Карачай областны башчысы; 1943
джыл бютёв халкны Азийага сюрген сагатда, не есе да аны кёчюрмей койгандыла. –
Л.Б. ) 1957 джыл сюргюнден кайытхан Карачай халкны иги кесегин тавлага иймей,
Черкесскни тёгерегинде таб, тюз джерлеге орнатханды» деб, анñга сый, махтав
берюв тюз тюлдю. Ол Карачай областны ызына сюйетиб, халкны тав еллеге
джарашдыртыб, крал Карачай халкга буйурган ачханы да башхалага ашатмай, халкына
джетдирсе еди – ма ол заманда махтавга тыйыншлы болур еди... Ансы ёргеден келген
таша установкаланы тындыра, халкны джуртуна джерлешдирмей, тюзледе орнатув – ол
халкына игилик етюв тюлдю.

Бу политика куру бизде тюл, Чеченде, Ингушда
да барганды. Аланы да тав еллерине кайтармай, тюзледе орнатырга кюрешгендиле.
Малкарны есе ва – 80 тав ели ызына сюйелмей, тюб ташлары сын ташлача кёрюнедиле
бюгюн да. Гитче тав халкланы ёмюрлени узагына саклаб турган , бек джерледе
орналган тав еллери болганды. Тавлула тюзлеге, шахарлага джайылганлай, уллу
халкланы ичлеринде адетлерин, тиллерин да тас ете, джутулуб, думп болуб
башлайдыла. «Тавлу тюзде абыныр» деген нарт сёзню кертилигине кюнден кюнñге
шагат бола барабыз.

Халкны Елин, ДЖуртун джарашдырыб, рахат джашатыр
орнуна, «таб джерлеге кёчюребиз» деб, Халкны елинден, джуртундан айырув – ол
кралны кир полтикасыды, аны бардырырга болушханла да кесибизни амантишледиле.
Тав етеги джашарга табсызды деб, бизни алайладан курутадыла да, дунийа бла бир
ачха-бочха джойуб, алайларын курорт зонала етиб, дунийаны солурга чакырадыла.
Кертиси алайды. Халк кесини Ата джуртун бир кишиге бермезге керекди – бизни
джуртубуз джандетди, аны ючюн кюрешедиле аны бизден сыйырырга, джувукла да,
узакла да. Ата джуртубуз сакланмай, Ана тилибиз сакланмай, еллерибиз сакланмай –
биз халклыгыбызны саклайаллык тюлбюз.

2

Ана тилибиз не халдады –
анñга да карайык. Мен 1988-1989 джыллада Карачай-Черкес илму-излем институтда
тамада илму куллукчу болуб ишлей едим. 1957 джылдан – Карачай халк сюргюнден
кайытхан замандан – башлаб, миллет алимлени ёсдюрюрге деб куралган интститут,
бир Карачайлыны аспирантурага, докторантурага иймегенди. Черкес, Абаза халкладан
адамлага ва джол ачык еди. Аны юсюне, миллет адабийатыбызны юсюнден огуна,
Карачай тилде джазарга коймай едиле. Институтну тамадасы Черкесли М. Бекижев
еди, бёлюмлени кёбюсюню тамадалары да Черкес-Абаза кавумдан едиле. Бу
терсликлени кёлтюрмей, биз, Карачай алимле козгалыб (забастовка етиб), ёрге
турган едик. Москвадан келген комиссийала да, бу джергили комиссийала да бизни
тюзлюгюбюзге мюкюл едиле, алай а, ахыры не бла бошалды? Карачай алимлени барын
ишден кыстадыла. Институт Хубийланы Владимир тамадалык етген облисполкомга
бойсуна еди – бу ишде да Хубий улу Черкес-Абаза кавумну джанында болуб калды. Не
ишде да Карачайлылага ув-зараны джетиб турган а – КПСС-ни обкомуну екинчи
секретары Черкесли Умар Темиров еди, Хубий улу да анñга каршчы баралмай еди.


Ол кюнледе мен Хубий улуга тюбеб, болумну аñгылатырга кюрешген едим. «Бу
институтда тюзлюк джокду, боллук да тюлдю. Сюргюнñге дери болганыча, Карачай
институтну ызына курарга керекди». Бирден еки болмады. Бу сорув бла анñга
«Реабилитатсийа закон» чыкгандан сора да тюбеген едим. «Институт чачыла тебресе
республика да чачыла тебрерикди» деб койган еди. Хубий улу халкыбызга джаравлу
бир иш етиб билмейме, заран етген болмаса.

Ставрополдан келген
комиссийаны тамадасы менñге – забастовканы башчысына – тюбеб, бек куджур
сёлешген еди:

- Быллай кёб халк джашаган Республикада, бары да аñгылар
ючюн орус тилде джазарга керексе.

- Карачай тил ол заманда айнырык
тюлдю.

- Карачай тилде юйде сёлешгенигиз да джетерикди.

«Телиден
тувра хапар» деб, кралны таша политикасын ачык айтхан еди ол. Ол кёзювледе
кралда идеологийага башчылык етген Суслов еди, 1943 джыл бизни кёчюртдюрген адам
(адам дерге боллук есе анñга ).

Халкланы бир-бирине катышдырув,
джуртум-джерим демезча етюв, тиллерин, адетлерин унутдуруб, орус маталлы етюв –
кралны политикасыды бюгюнлюкде да. Алай а, миллет аñгысы-еси болган,
окуву-билими болган, ол политикага каршчы турурга керекди.


Карачай-Черкес Республикада адам саны бла ем кёб Карачай халк каллай
болумда турганын, башха юлгю бла кёгюзтюрге да боллукду. КЧР-ни олсагатдагы
тамадасы бла дагыда бир ушагым:

- Владимир Исламович, Республиканы
кураган ем уллу Карачай халкны културасы, литературасы джылавлук халдады. Бизге,
джазувчулага, бир суратлав-адабийат дерги-журнал амалсыз керекди.

-
Аллай мадар джокду. Карачайлылага журнал чыгартсак, калганла да – Черкес, Абаза,
Ногай, Орус халкла да – давларыкдыла. Беш халкга беш журнал чыгарырга кючюбюз
джетерик тюлдю. Бизде хар нени да беш халкга юлеширге керек болады. Бу
натсионалнойе соперничество кара кыйынлыкды.

- Да ол кыйынлыкны биле
турганлай, халкыгызны андан кутхарырга нек излемейсиз? Гюрджю улу Курманны
болуму, акылы, еркишилиги джетгенди халкын ол кыйынлыкдан кутултурга. 1926 джыл
Карачай областны куратханы ючюн анñга ескертме салырга керекди.

- 1937
джыл а, ол иши ючюн аны башын кесгенди крал.

- Бюгюн Реабилитатсийа
Закон да барды, анñга тайана, Карачай областны ызына куратсагыз, Карачай сизни
ёмюрлюкге кесине президент етер.

Хубий улу да, тёгереги да, Законñга да
каршчы барыб, Карачайны краллыксыз койдула. Аны кыйынлыгы келлик тёлюлени да
абызыратханлай турлукду. Халкыбыз бу джыйымдык Карачай-Черкес республикада
катыша, ассимиле бола, тас болуб кетерикди, не кесин еслеб, ертде-кеч болса да
енчи Республика боллукду. Ёзге, енди 1990-чы джылладача таблык тюшерми,
тюшмезми? Аллай таблык джюз джылдан бир болады.

Сайлавлада барын да
хорлаб, 1999 джыл Карачай-Черкес Республикага тамадага генерал Семенов тюшген
еди. Черкеслиле не хылымылы ишле етиб кюрешселе да, кеслери умут етген
Черкеслини президент еталмазлыкларын аñгыладыла. Аны себебли екинчи сайлавлада
ала башха джолну сайладыла: Карачайны бирлигин курутур ючюн, Черкеслиле айтханны
етерик бир Карачайлыны табыб, аны президент етерге кюрешдиле. Карачайны кёбюсю
генерал ючюн чёб атды, бир кесеги да Батды улу ючюн. Алай бола турганлай да,
тюзлюк болса, генерал хорларык еди. Халкны кёбюсю аны джанлы бола турганлай,
кеси да оновда турганлай, генерал кесин калай хорлатханы да бек сейирди.


Калай алай болса да, бюгюн КЧР-де оновда турган президентни – Батды
улуну – Карачай халк тюл, Карачай халкны Батды улуга джувук джетген бир кесеги
емда Черкес-Абаза, Ногай халкла сайлагандыла. Орус, Карачай халкланы кёбюсю
Семен улу джанлы едиле, сайлавчуланы 80 % алалла. Семен улу хорлаб турганлай
кесин калай «хорлатханын» аñгылаган бек кыйынды.

Батды улу оновга
кимлени кючлери бла келген есе – аланы айтханларын етеди. Ак юйде Черкес-Абаза,
Ногай куллукчуланы кёблюгю да – анñга шагатды. Реабилитатсийа законñга кёре,
Карачай областыбызны курайбыз деген сагатда, Абаза, Ногай да бизге каршчы турган
едиле. Оз затха да карамай, Батды улу алага Абаза, Ногай районланы кураб берди.
Бек уллу хайыр берген мазаллы теплитсаны да Абазалылага берди. ДЖанñгы куралган
районланы джарашдырувга, куру администратсийаларына,
чиновниклерине-куллукчуларына каллай бир миллион ачха керекди? Гюрджюстандан –
бир башха кралдан – айырылабыз деб, казават етиб кюрешген Кыбыла Тегей бла
Абхазийага барыб айланñганы ва неге ушаган затды? Еки бёлюнюб турган Тегей халк
– бир джарымы Ересейде, бир джарымы да Гюрджюде – бир болурча мадар чыкды енди
дегени ва неге ушайды? Ким еркинлик бергенди башха кралны ич ишлерине катышырга?
Бёлюнñген халкланы бир етюв иннетиñг бар есе, екиге бёлюнюб турган
Карачай-Малкар халкны ет бир Республика. Нек етмейсе? Абхазийаны, Кыбыла
Тегейни, Орус крал джаклаганы да джетерикди. Аллай карувуñг бар есе, Кабарты тюб
етиб кюрешген Малкарны нек джакламайса? Тыш джерде – Гюрджюге караган Абхазийада
чачылган санаторийни сатыб алма да, сабийлеге солурга Доммайда, Тебердиде ишлет
санаторийле. Огесе, КЧР-ни бюджетинде ачха кёб болгандан кайры атарга
билмеймисе? Алай есе, 20 джылны Карачай тилден, литературадан дерс китабла
чыкмай нек турадыла? Архыз, Доммай, Теберди – сатыла турады деген а не хапарды?
Орус-Кавказ казаватны кёзювюнде кюйдюрюлген 100 Черкес елни кюлюнде енди
Карачайлыла джашайдыла деген ётюрюкню айтырга ва тилиñг калай айланды?


Карачай-Черкесийа джыйымдыкдан джыйымдык бола барады. Ермен, Ёзбек,
Таджик, Чечен, Кюрт, Чиган, Дагыстан кавумланы санлары ёсе барады. Аланы кёбюсю
проблемли районладан келгендиле, ала бла бирге ва кайгы да, адебсизлик да, бизге
келишмеген адетле да, наркотикле да келедиле. Азийадан бери джыйылалмай турган
халкыбызга ва онов джокду. Тегейлилеге, Абхазлылага, Абазалылага, Ногайлылага да
сагыш ете билген президент, сюргюнден кайыталмай турган Карачайлылага нек ес
бёле болмаз?

Батды улуну быллай ишлерин тизиб барырга боллукду.
Халкыбызны, миллет хакларыбызны тунчукдурувда Хубий улуну башы бла барады Батды
улу. «Тынчны тебгени кыйын» деб, качан болса да, Карачай халк бир теберик болур.


Бу барувдан барса, тамблабыз болурга ушамайды. Тюз айтадыла, терслик
кесибиздеди. Биз Адам, Халк болсак, джуртубуз сатыла турганына да, тилибиз,
адетибиз куруб барганына да, еллерибиз чачыла турганына да, тыñгылаб, тёзюб
турурму едик?

Кыйынлык – Карачай енчи Республика болмаганындады, башчыны
кесибизге сайларга коймаганларындады. Ёзге, бизни чёб чаклы бир миллет
аñгыбыз-есибиз калган есе, тирилирбиз – Адам-Халк болурбуз, Ел-Крал болурбуз,
джазувубузга ийе болурбуз. Бу иннет ючюн кюрешген джокду деб, хак джолдан
таймазга керекди. Хак ючюн, Халк ючюн кюрешюв хар бир адамга да борчду. Тюзюн
джазганым ючюн бу китаб да кыйналыб чыгарын билеме. Алай а, чыкган да етер,
окувчуну колуна да тюшер, халкыбызга да хайыры тийер деб, ийнанама. Хар не да
тюзелир, Аллах айтса, кесибиз да «хайт» десек. «Сиз мадар етсегиз, мен да кадар
етерме» дегенди Аллаху тагала.

3

Карачайга коркув салган бир
кыйынлык да ичкичилик бла наркоманийады. Аны юсюнден «Карачай» газетде
басмаланñган бир статйаны келтирирге излейме былайда.


НАРКОТИК
ДЖАЙУВЧУ «КАЧХЫНЧЫЛА»

Бир кыргыз елни кыйырында, Таджикистандан
качхынчылабыз деб, талай джаш адам кош салыб тохтадыла. Сора, кюн сайын, ёлгени
болган юйле бла да калмай, юй-юйге бурун уруб, арбазлага джайылыб, башладыла
куран окуб. Адамла да бирер зат тутдура алага. Кёбню кёрген Кыргыз аксакалла
савбитген джашланы абызыраган качхынчылага ушаталмадыла. Алай болса да, Аллахны
аты бла садака тилегенлеге амалсыз болуб, бере турдула бирер зат. Аланы
шатрларына елден талай бошбойун да джюрювчю болду. Алага елни джаш тёлюсю
кёбюрек кошула башлаганы, халкны тыñгысыз ете тебреди. Бир кавум джаш а
юйлеринден ачха, кийим, ашарык ташыб тебреди качхынчылага. Хар не да бираздан
ачык болду. Кеслерине «Таджикистандан качхан Таджикбиз, Афганбыз, Кюртбюз,
Ёзбекбиз» деб, куран окуй, садака тилей айланñганла, наркотик сатувчула
болганлары ачыкланды. Алай а, кесек заманны ичине, ала елни бир бёлек сабийин,
джашын наркоман етиб бошаган едиле. Ачувланñган адамла «качхынчыланы» пара-чара
етерча болуб, козгалыб, шатрны куршаладыла, ёзге ким есе да алага кувгун берген
болур еди – ала думп болуб тура едиле, аладан калган – машиналаны чарх ызлары
джерде. Ала кетгенликге, ел бла байламлылыкларын тас етмедиле – елни талай
терсине айланñган джашы наркотик чачувчу, сатувчу болуб калды. Наркотик проблема
бу Кыргыз елни биринчи проблемасыды бюгюн.

Бираздан «Куран окувчула»
Бишкекден узак болмай орналган Карачай елде кёрюндюле. «Таджикистанда казаватдан
качыб, юйсюз-кюнсюз болуб айланабыз» деб, бийагы таврухну джасадыла. ДЖукга
дженñгил ийнаныб калувчу Карачайлыла, «биз кесибиз да ётгенбиз быллай
кыйынлыкладан» деб, ел кыйырында бир юй огуна бердиле алага джашарга. Колхоз
председател кеси ала бла танышхан огуна етиб, алага мал фермада иш табарга да
сёз берди. Ёзге качхынчыла «Кёб турмай кетерикбиз, юйдегилерибизге кайгылы болуб
турабыз» деб, иш кайгылы болмадыла. «Кёб турмай кетерикле» иги кесекни мычыдыла.
Колхоз тамада аланы кыса башлады. «Биз сизни конакча кёрдюк, алай а айла бла
садака бла джашав еркишини бетине келишген зат тюлдю. Не ишлерге унамайсыз, не
документигиз болуб кёргюзтмейсиз»,- деб, арт кере хынырак огуна сёлешди. «Ой,
алай айтма, ага, бей» деб, куран окувчула тюбден-башдан кирдиле, сора тилеб,
юйге киргизтиб, шай-май ичириб, сыйлаган да етдиле.

Колхоз председател,
савбитген савлуклу адам, ол кече джюреги тутуб, кесини юйюнде ёлюб калды. Киши
качхынчылага ишекли болмады, ала да джыйылыб келиб, «ой каллай иги адам кетди
дунийадан» деб, бек мыдах болуб, тамаклары калтырай, куран окуб турдула. Сабийи
зат болмаган катын, ери да ёлюб, бютюн бушувга калды – хоншуну, тийрени
айтханларын да кулакга алмай, качхынчыланы юйюне джыйыб куран окутувчу, алага
ачха, кийим, ашарык беривчю болду. Колхоз председателни бай юйю бир айга сув бла
джувганча болду. «Дарманды» деб, наркотик таблеткаланы сув бла бериб, катыннны
наркоман етиб койдула аманлыкчыла. Акылдан шашыб турган тиширувну джувукла,
хоншула бары джыйылыб, куран окувчуланы колларындан алдыла. Алай а, бу аманлыкчы
джыйын, колхоз председател бла катынындан бошаган бла калмай, елчи джаш тёлюню
да бир бёлегин наркоман етген бла калмай, тамада класслага джюрюген 13 окулчу
сабийни да наркотиклеге юретдиле. Елде тарыгув, джылав башланды. Алай а,
аманлыкчы джыйын, кара ишин тындырыб, кёзюв-кёзювю бла елге наркотиклени келтире
турурча мадарла кураб, думп болду. Наркотик кыйынлыкдан кутулалмай бюгюн-бюгече
да азаб чегеди Орта Азийада бир Карачай ел.

«Куран окувчула» ва елден да
бир Карачай джашны кеслерине тагыб, талай джылга Орта Азийаны республикаларын
кыдырыб чыкдыла. Совет Сойузну чачылган кёзювю, ит ийесин танымаган заман, ала
кайгылы киши тюл. Наркотик ав бютёв Орта Азийаны джабды. «Куран окувчула» енди
Российага атландыла, Карачай-Черкесийа болду биринчи тохтаган джерлери.


Юренñгенлерича етиб, бир «гаж-гуж» елге кош салыр умут етдиле. Алай а,
«гаж-гужла» быланы куран окуганларын багалатыб, джук бериб кюрешмедиле.
«Гаж-гуж» миличала аланы кагын-согун да етиб, тюрмеге джыйдыла, ёзге иги улху
алган болур едиле, аланы кёб тутмай, башларына бош етдиле. Бош етген бла калмай,
«Карачай еллеге барыгыз, ала Куран окуганыгызны джаратырыкла; аланы алдаган,
ийнандырган да бизникиледен тынчырак боллукду. Биз кесибиз да аланы ёмюрюбюз
алдаб, бойунларындан тюшмей джашайбыз» деб, юретдиле. Юретген бла калмай,
машиналары бла бир Карачай елге джетдириб кетдиле.

Былага былайлада
башланды «джандет джашав». Екиге-ючге бёлюнюб, Куран окувчула Карачай еллеге
джайылдыла. ДЖарлы Карачайлыла, аланы калак итленича кыстар орнуна, джазыксыныб,
ашарык, ачха да бере турдула. Ала ДЖёгетей айагында орналыб, талай джылны ичине
наркотик гыбы авну район аралыкладан башлаб, тав еллеге дери джайдыла. Алага
ерге чыгарга Карачай кызла да табылыб калдыла. Куран окувчула тарбувунñга тюшген
заманда, аланы кутхарыучу, аладан улху алувчу Карачай миличала да табылдыла.


Алай бла, Орта Азийадан келген, кеслерине «качхынчы Таджикбиз, Афганбыз,
Ёзбекбиз, Кюртбюз» деб, Куран окувчула болуб айланñганла, 1990 джылладан бери
Карачай джуртда кеслерине кош салыб, наркотик аврувну халкга кеñг джайыб,
байыныб, керпеслениб джашайдыла. Насыбсыз Карачай атала-анала да, наркоман
сабийлерин калай багарга билмей, джойулуб, сойулуб айланадыла.


Карачайлыла, сизге айтырым: качхынчыбыз деб, арбазларыгызга кириб, не
кёрейик, не урлайык деб кёзлерин джандырыб, куран окуйук, дува етейик деб, кол
айазларын джайыб айланñган савбитген, азиат канлы джашланы кёрсегиз, итленича,
сюрюб кыстагыз. Ол «садакачыланы», «качхынчыланы», «Куран окувчуланы» дувалары
бирди – халкны сабийин, джаш тёлюсюн наркотиклеге юретиб, байынув. Аланы


Kaynak: http://Кюрсю Билâл Лайпан - Оджак’2007
Kategori: Karaçay-Malkar | Tarafından eklendi....: bagalikaracayli (2010-Ocak-11) | Yazar: 5 E W
Görüntüle: 2316 | İzleme orani: 0.0/0
Toplam Yorumlar: 0
Sadece kayitli kullanicilar yorum ekliyebilir
[ Kayit Ol | Giriş ]
Giriş formu
Arama
Gazeteler

Dost siteler
KA MA TUR
Site kodu
karacayel

Copyright MyCorp © 2024Create a free website with uCoz