| Istatistik |
 |
Toplam çevrimiçi : 1 Ziyaretci: 1 Kullanici: 0 |  |
 |
|
 | |  |
| Anasayfa » 2010 » Ocak » 12 » CAŞAW-ÖLÜM BAZMANDA
5:26 PM CAŞAW-ÖLÜM BAZMANDA |
Bek qıyın zamanla kelgendile. Duniya qatışhan sağatda ullu halqla da abızıraydıla, gitçe halqla wa caşaw-ölüm bazmanña minedile. Kün amanda col tüzetirik adam bolmasa, halq da – qoy sürüwça – qayadan quyulub, ne da, çaçılıb, itlege, börülege aş bola, tas bolub keterge bolluqdu. Büğünlükde allay qorquw barmıdı bizni halqğa?
Bizni halqnı caşawuna büğünlükden ullu qorquw cañız eki kere tüşgendi. Ala da: 1.14-çü ömürde Temir (Timur) Alan qralıbıznı qurutub, halqıbıznı saw qalğan kesegin da cesirge sürüb ketgen közüw.
2.1943-çü cıl Stalin halqıbızğa cetdirgen soyqırım-sürğün.
Allah cazıqsınıb, eki kere da Curtuna – Miñi Tawuna, Kavqazına – qayıtalğandı halqıbız. Alay a, halqıbızğa kelgen ölüm qorquw – başha türlüdü büğün.
Büğünlükde qazawat etib, küç bla tuwğan ceribizden kişi da ayırmaydı bizni. Soyqırım-sürgün etib, curtsuz, tilsiz, dinsiz ete turğan da coqdu. Büğün qralnı millet politikası başha türlüdü – közge ilinmegen hıyla madarla bla wuaq halqlanı assimile etiw, orus matallı etiw. Alay demek: 1. alanı («keslerini razılıqları bla!!!») millet avtonomiyaların qurutuw; 2. alanı millet añıların, tarih eslerin qurutuw; 3. ala Ata curtların kesleri qoyub keterça etiw; 4. ala Ana tillerin kesleri kereksizge sanarça etiw; 5. ala dinlerinden kesleri suwurça etiw; 7. alanı adam sanları ösmezça etiw; 8. alanı başhala bla qatışdırıb, qan-halq tazalıqların qurutub, cıyımdıq camağat etiw.
Assimile siyasetni-politikanı bu türlüsü – büğünñü forması – 1957-çi cıl başlanñandı Qaraçayda. Ol cıl – qaraçay halq 14-cıllıq stalinçi sürgünden Curtuna qayıthan cıl edi. Sürülgen-köçürülgen halqlanı ızlarına qaytarıw – sovet qralnı igiliginden, ol halqlağa can awruthanından tül edi. Zaman alayğa kelgen edi – sovet qralnı başçıları qaysı qralğa barsala da, alağa ol problema aytılğanlay tura edi: «Stalinni qurutduğuz, Stalinni millet politikasın a nek türlendirmeysiz, sürülgen halqlanı curtlarına nek qaytarmaysız?». Halqlanı curtlarına qaytarıw – qralla arası bolum bla baylamlı edi. Anı üsüne, köçürülgen halqla kesleri da, tış qrallada diasporaları da, hahay etgenley tura edile.
Alay bla, 1957-çi cıl Curtuna cıyılğan edi qaraçay halq. Qral halqnı Curtuna qaytarğanlıqğa: 1. Anı qrallığın – alğınñı Qaraçay avtonom oblastnı – ızına quratmadı; tili, halisi da başha bolğan Çerkes oblastha qoşub, Qaraçay-Çerkes oblast etdi. 2. Halqnı taw ellerine cibermey, Çerkesskni tögeregi tüz cerlede cerleşdirirge küreşdi; 3. Taw elleni aynıtır canından tül, tüb eter canından politika bardırıldı; Sürgünden qayıthan qaraçay halqnı curtuna cerleşdirirge qral bergen açhanı oblastnı tamadaları Çerkessk şahar bla çerkes rayonlağa çaçdıla – hazna qaraçaylı caşamağan cerlege. Taw ellede büğünñü caşawğa kelişgen tablıqla quralmadıla. Anı üsüne, ömürde mal bla küreşib, mal bla bayınıb kelgen qaraçay halqğa mal tutarğa qoymadıla. Har üyürge bir iynek, bir tana, beş-altı qoy tutarğa erkinlik bar edi cañız. Qaraçay tişirıwla qol qıyınların – cünden eşgen zatların – tışında satalmazça begimle-buruwla çığarğan edile qral orğanla. Ösüb cetgen, caş qawumğa da üy işlerge cer bermey edile. Alay bla, zamanında üylenñen az boldu, sabiy tuwğan da aña köre.
4. Curtuna qayıthandan sora 50 cılnı içinde da, qaraçay halq aynıyalmadı, kereklisiça ayaq üsüne turalmadı. Alay nek bolğanını çurumların başında aytdıq. Sovet qral çaçılğandan sora wa, alğınñı orus patçahlıqnı eki başlı quşu, qayıtıb kelib, tahtağa qondu – anı bla birge wuaq halqlanı qurutuw politika da. Ullu qralnı oyulğanı wuaq halqlağa bütün da bek tatıdı.
Büğün Qaraçaynı başına tüşgen üç ullu palah bardı – alağa qarşçı küreşmesek – ol üç palah bizni milletni tüb eterikdi.
Birinçi palah. Ömürleni uzağına qaraçayçılıqnı saqlab kelgen taza taw qaraçay elle çaçılıb baradıla. Adetni, namısnı, tilni da saqlab turğan ala edile. Sabiy tuwğan da ellede aslam boluwçusu kimge da belgilidi. Men ösgen elde – Qızıl-Qalada – 1970-çi cıllada şqolda 300-ge cuwuq sabiy oquy edi. Büğünlükde şqolğa barırğa sabiy tabılmaydı. Caş tölü taw elleni qoyub, özenle ayağına, tüzlege – caşawğa tabıraq cerlege cayılğandı. Şaharlada wa tilni, adetni saqlağan bek qıyındı. Alqın elle bla baylamlılıq üzülmegendi, ol üzülgenley a – curtsuz, tilsiz qawumğa burulluqdu qaraçay halq. Elleri saqlanmay – qaraçay halq saqlannıq tüldü. Onowçu-qulluqçu qawum da, intelligentsiya-aydın qawum da, imamla-dinçile da büğün birleşib küreşmesek, tambla keç bolluqdu: halqnı-elni çaçılğanı tınçdı, artda anı birge cıyğan qoldan kelmezlik işdi. El-cer em aç cıllada da qaraçay halqnı ölümden saqlağandı. Ne canı bla qarasaq da – elsiz-cersiz bizni halq köb zamanña çıdarıq tüldü – başhalanı (orusnu) içinde eririkdi, tas bolluqdu.
Ekinçi palah birinçi bla baylamlıdı. Qaraçay halqnı adam sanını ösüwü, azğa burulğandan da ozub – tohtarğa cetgendi. Tuwğandan ölgen köb bolub başlağandı. Orta tergew bla har bir qaraçay üydegide eki sabiy boladı büğün. Üydegi quramay, cılları wa 40-50-den atlağan caşla, qızla halqda köbdüle. Bu barıwdan barsa, bir ömürge da çıdarıq tüldü qaraçay halq. Bizniça sürğünnü-soyqırımnı sınağan, büğün bizden da qıyın bolumda turğan çeçen, üñüş halqlada sabiy tuwğan tört-beş qatha köbdü bizden. Orta tergew bla, vaynah üyürde 9-10 sabiy boluwçandı. 1940-çı cılğa deri Qaraçayda da alay edi hal. Endi bizge ne bolğan ese da. Bu bütewhalq problemadı. Bütew halq sağayıb, bu problemanı bir canına etmesek, tamblabız coqdu bizni.
Üçünçü palah. Caş tölü ana tilinde oquyalmay, cazalmay, söleşalmay tebregendi. Bu zatda Qaraçay-Çerkes respublikanı başçılarını terslikleri bek ulludu. Halqlanı tillerin, kulturaların aynıtıw borçnu qral kesini üsünden taydırıb, millet respublikalanı boyunlarına salğandı. Anı sebebli – tilibiz, kulturabız cuqlana bara ese – günah kesibizdedi, tamadalarıbızdadı.
Qaraçay-Çerkes respublikada em ullu halqnı – qaraçay halqnı – ana tili, kulturası öle turadı desek – iynanmazlıqla da tabılırla. Şimal Kavqaznı respublikalarını cañız birinde da bolum bizdeça ow tüldü.
Qaraçay tilde cañız bir gazet çığadı. Atı da «Qaraçaydı». Atı bar da kesi – coq. Iyıqda eki kere çıqğan gazet – ol gazetmidi? Gazet kün sayın çığarğa kerekdi – alaysız ol borçun tolturallıq tüldü. «Qaraçaylıla cañız gazetlerin da alırğa izlemeydile» deydile. Ne üçün deb a, kişi sormaydı. Başha gazetleden, TV-den, radiodan, internetden bütew cañılıqlanı bilib boşağan oquwçu, ıyıqda eki kere çıqğan gazetni alıb, nesin oquruqdu? Respublikada em ullu halqnı gazeti ıyıqğa beş kere nek çıqmaydı?
Qabartı-Malqarda orus tilde, qabartı tilde, malqar tilde da gazetle ıyıqğa beş kere çığadıla. Adıgeyada, Tegeyde, Dağıstanda, Çeçende, Üñüşde – qalğan respublikalanı barında da gazetle da, jurnalla da, suratlaw kitabla da, ders kitabla da tıyınşlısı çaqlı bir çıqğanlay turadıla. Bizde wa?
Qaraçay halqnı cañız gazetini çığıwu – ıyıqğa eki keredi. Jurnal degen zat a coqdu. Kitab çığıw – coqnu ornunda. Ders kitabla çıqmağanlı – 20 cıl. Şqollada ne bla oquy bolurla sohtala? Qaraçay til bla adabiyatdan derslege berilgen zaman cıldan cılğa azdan az bola baradı. 20 cıl – cañı cazıwçu qoşulmağanlı. 20 cılğa şqolnu boşab, eki caş tölü ösüb cetgendi. Ana tillerinde gitçelikden oquy, caza ürenmegen sabiyle – artda ömürde da ürenmezle aña. Qaraçay-Çerkes qral universitetde qaraçay til bla adabiyatdan ustazlanı hazırlaw da tohtarıq bolur – ol ustalıqğa oqurğa izlegen, ol faqultetge kirirge izlegen adam az bolğanı sebebli. Kafedra da cabıllıq bolur. Bılay barsa, şqollada da ana tilden dersleni quruturla. Ahırı – tilni, halqnı ölümü bla boşalır. Manqurt bolub boşamağan esek – bu zatha qarşçı tururğa kerekbiz.
Qaraçay-Çerkes respublikanı başçılarını sansızlıqlarından, intelligentsiyabıznı-aydınlarıbıznı bolumsuzluqlarından, camağat orğanizatsiyalanı qarıwsuzluqlarından, milletökülle-deputatla da bu soruwnu örge költürmegenlerinden – ana tilibiz öle turadı. Tili öle ese wa – halq kesi da öledi. Halqıbıznı, tilibizni, curtubuznu saqlar, caqlar canından cuq etmegenle, birer türlü çurum bla tıñılab turğanla – qallay adamlabız, qallay qaraçaylılabız, qallay muslimanlabız biz?
Qaraçay tilde cazğan cazıwçula tıñılab tursala, qaraçay tilden oquthan ustazla tıñılab tursala, qaraçay til bla adabiyatdan ustazlanı hazırlağan universitet tıñılab tursa, tilni, adabiyatnı tintgen alimle tıñılab tursala – kimdi bizni qayğıbıznı eterik?
Qaraçay-Çerkes respublikada sanı bla em köb halq – qaraçay halqdı.
Respublikanı prezidenti – qaraçaylıdı.
Parlamentni deputatlarını-milletöküllerini köbüsü – qaraçaylıdı.
Alanı barından da ne hayır – qaraçay el, qaraçay til, qaraçay kultura tüb bola tura esele. Alay demek – biz – öle turğan halqbız. Kimdedi terslik?
Terslik a – baltada, sabda da. Em ters – onowçu-qulluqçu qawumdu. Qaraçaynı atı bla birer qulluqğa ilinib, halqlarına wa qayğırmağan qawumdu em günahlı. Ala borçların toltursala – biz bu bolumğa ceterik tül edik.
Ekinçi ters a – halq kesidi: ana tili üçün örge turmağan, hahay etmegen. Halq çamlana başlasa, halqnı boynunda turğan başçıla-qulluqçula, qaltıray başlarıqdıla, kerekli işleni da eterikdile. Alay bolmasa wa – ala qulluqlarından keterge kerekdile. Halqnı tözümü bla, caşawu bla da qallay bir oynarğa bolluqdu?
Başçıla halqnı halqğa sanamağanları, anı carıllığın körmegenleri – halq kesini küçün-qarıwun körgüztmegeni üçündü. Kesini tilin, kulturasın saqlarğa, aynıtırğa halqnı erkinligi bardı – ol qralnı Konstitutsiyasında –Anayasasında cazılıbdı. Ol erkinlikge buruw bolğanla bla küreşirge da bardı halqnı erkinligi. Halqnı tilin, kulturasın öltürüw – halqnı kesin öltürüwdü.
20 cılnı tıñılab turduq. Entda 20 cılnı tıñılab tursaq – tilibizni tas eterikbiz, anı bla birge – halqlığıbıznı da. Ne örge turluqbuz da – Halq bolluqbuz, ne tıñılab turluqbuz da – talq bolluqbuz. Kesin qaraçaylığa sanağan cañız bir adam – bu soruwdan bir canında qalırğa madarı coqdu.
Bu cazğanımı men har bir tüz qaraçaylığa emda onowda-qulluqda turğan qaraçaylılağa – barına cibereme. Zor-col bla bolsa da, bolumnu türlendirirge kerekbiz – bizni halqıbız Curtunda tili, adeti bla ahırzamanña deri caşarğa kerekdi. Başha halqla saqlanıb, biz a tüb bolub keterça, ne qıyınlığıbız bardı bizni? Ol qıyınlıq qaydan, neden, kimden, qalay, ne üçün kelgenin bile esek a – anı taydırır canından küreşeyik. Barıbız da – ençi-ençi, birigib da.
LAYPANLANI BİLAL, Qaraçay-Çerkes respublikanı halq poeti, Qaraçay-Çerkes qral universitetni sıylı doqtoru, Milletlearası Türq aqademiyanı (MTA) sıylı üyesi
|
|
Kategori: Editör yayinlari |
Görüntüle: 865 |
Tarafından eklendi....: bagalikaracayli
| İzleme orani: 0.0/0 |
Sadece kayitli kullanicilar yorum ekliyebilir [ Kayit Ol | Giriş ] | |
 | |  |
|
| Takvim |
| | « Ocak 2010 » | | Paz | Pzt | S | Çrş | P | Cum | Cmt | | | | | | | 1 | 2 | | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | | 31 |
| |
|
|
